Blokzincirinin, Bitcoin ve kripto paralardan ibaret olmadığı, yeni kullanım senaryolarının ortaya çıkmasıyla her geçen gün doğrulanıyor. Blokzinciri teknolojisinin ve tokenizasyonun ticaret finansmanı, lojistik, sigortacılık ve tedarik zincirleri bakımından önemli bir potansiyele sahip olduğu uzun zamandır ifade ediliyordu. Akıllı sözleşmelerin akreditif bakımından uygulanması gündemdeydi.
Kağıtsız ticaret (paperless trade), sınır ötesi mal ve hizmet değiş tokuşunun gerçekleşmesi için ihtiyaç duyulan bilgi akışının dijitalleştirilmesini; mesela kambiyo senetleri ve diğer kıymetli evrakların elektronik ortamda var olabilmesini, devredilmesini ve saklanmasını ifade ediyor. Uluslararası ticarette kullanılan belgelerin kâğıt yerine dijital ortamda oluşturulmasının hız, verimlilik, hataların azaltılması ve çevrenin korunması gibi birçok avantajı olabilir. Örneğin bir emtia senedinin devredilmesi günler sürebilirken, elektronik ortamda bu işlemin dakikalar içinde gerçekleştirilmesi mümkün. Ticarete ilişkin verilerin daha kaliteli, hızlı ve daha az maliyetle el değiştirmesi de imkân dahilinde. Tüm bu avantajlar global bankacılık ve lojistik sektörleri bakımından da önem taşıyor.
Kağıtsız ticaret kavramı aslında uzun yıllardır gündemde olmasına rağmen, birçok ülkede mevcut kanunlar kambiyo senetleri ve diğer kıymetli evrakların tamamen elektronik ortamda var olması için elverişli değil. Bu nedenle ticaret hayatında kullanılan belgelerin elektronik versiyonlarına geçilmesi teknik açıdan mümkün olsa da hukuki belirsizlikler bunların yaygın bir şekilde kullanılmasına engel olmuştur.
MLETR (Model Law on Electronic Transferable Records) yani Devredilebilir Elektronik Kayıtlar Hakkında UNCITRAL Model Kanunu, elektronik ticaret belgeleri için yasal bir çerçeve sağlamaya yönelik uluslararası bir girişimdir. MLETR daha 2017 yılında elektronik belgelerin hukuki geçerliliğini teşvik ederek ticari işlemlerde elektronik kayıtların ve imzaların kullanımına ilişkin yönergeler ve standartlar sağlayarak ticaret belgelerinin dijitalleşmesine öncülük etmiştir. Bahreyn, Belize, Kiribati, Paraguay, Papua Yeni Gine, Singapur, Abu Dabi Küresel Pazarı ve son olarak da Birleşik Krallık’ta MLETR’dan etkilenen veya onu doğrudan kabul eden mevzuatlar yürürlüğe girmiştir.
COVID-19 pandemisinin de dijitalleşmenin hukuki altyapısının oluşturulmasında itici bir gücü olduğunu söyleyebiliriz: Pandemi sırasında Milletlerarası Ticaret Odası (International Chamber of Commerce - (ICC), tüm ülkeleri bir acil durum önlemi olarak, kağıt ticaret belgelerinin kullanılmasına dair tüm yasal zorunlulukları ortadan kaldırmaya davet ve elektronik belgelere geçerlilik sağlamak için hukuki altyapılarında uzun vadeli değişiklikler yapılmasına teşvik etti.
İngiltere’de 20 Temmuz 2023’te “Electronic Trade Documents Act” (ETDA) isimli kanun kabul edildi ve 20 Eylül 2023 tarihinde yürürlüğe girdi. Bu kanunun, İngiltere’de son beş yıldır yürütülen ve özellikle blokzinciri teknolojisi etrafında yoğunlaşan araştırma ve kanunlaşma hareketleri kapsamında yer aldığını söyleyebiliriz. Eş zamanlı olarak İngiltere’de kripto varlıkların da dahil olduğu dijital varlık kategorisinin hukuki altyapısına ilişkin yasama faaliyetleri de devam ediyor.
ETDA elektronik ticaret belgelerinin bazı şartları karşılamaları kaydıyla kâğıt belgelerin işlevsel dengi olarak kabul edilmesine ve kağıt muadilleriyle aynı hukuki etkiye sahip olmalarına imkan tanıyor. ETDA kapsamında poliçe, bono, konşimento, geminin teslimat emri, depo makbuzu, kaptan makbuzu, deniz sigorta poliçesi ve kargo sigorta sertifikası gibi belgeler elektronik ticaret belgesi örneği olarak sayılmaktadır.
Blokzinciri teknolojisi, kâğıt belgelerin dengi elektronik kayıtların oluşturulmasında önemli bir araç. Bununla birlikte, ETDA’da açıkça belli bir teknolojinin ismi zikredilmiyor (tech-neutral); elektronik ticaret belgelerinin kâğıt muadilleriyle eşdeğer kılınması için güvenli bir sistemde (reliable system) oluşturulması gerektiğinden bahsediliyor. ETDA kapsamında bir “elektronik ticaret belgesi” oluşturmak için söz konusu olan “güvenilir bir sistemin” bir elektronik ticaret belgesinin kağıt eşdeğeriyle aynı bilgileri içerdiğini ve herhangi bir kopyadan ayırt edilebilir olduğunu garanti etmesi gerekiyor. Ayrıca bu sistemin, elektronik ticaret belgesinin yetkisiz değişikliklere karşı korunduğunu, belgeye erişimin yalnızca bir kişinin kontrol uygulayabileceği şekilde kısıtlandığını, belge üzerinde kontrol sahibi olabilecek kişinin bunu gösterebilmesine yetecek kadar erişilebilir olduğunu ve bu belgenin yalnızca devralana, devredenle paylaşılamayan münhasır kontrol sağlayacak şekilde devredilmesini de garanti etmesi gerekir.
Bu çerçevede, sisteme yetkisiz erişimin önlenmesi, sistemde tutulan bilgilerin bütünlüğünün güvence altına alınması ve sistemin esas aldığı bir endüstri standardının olması önem taşımaktadır. Tüm bunlar dikkate alındığında, elektronik bir belgenin münhasır kontrole tabi tutulabilmesini ve devredildikten sonra önceki sahibinin artık belge üzerinde kontrol sahibi olamayacağını garanti altına almak için blokzinciri teknolojisinin biçilmiş kaftan olduğu bir gerçek.
Bu yeni düzenleme ile ticaret belgelerinin tokenizasyonu hukuki bir temele de kavuşmuş olacak. İngiliz Hukuku’ndaki bu kanunlaşma faaliyeti diğer ülkeler bakımından da önem taşıyor. Zira İngiliz Hukuku uluslararası ticaret hukukunda en çok tercih edilen hukuklardan biridir. Mesela uluslararası ticaret işlemlerinde düzenlenen konşimentoların büyük çoğunluğunun İngiliz Hukuku çerçevesinde hazırlandığı bilinmektedir.
İngiliz hukukundaki bu gelişmenin ardından daha çok ülkenin MLETR’ı kabul ederek uygulamaya başlaması bekleniyor. Kanuna ilişkin açıklayıcı notlarda da MLETR’ın esas alındığı birçok yerde belirtilmiş durumda. İngiliz Hukuku’ndaki bu gelişmenin diğer ülkelerdeki yasalaşma faaliyetlerini nasıl etkileyeceğini yakında göreceğiz.
