COVID-19 pandemisiyle hem dijitalleşmenin hem de hijyen konusundaki endişelerin artması birçok kişinin nakit paradan uzaklaşarak finansal işlemlerini dijital ortama taşımasıyla sonuçlandı. Bankalar ve diğer finansal kuruluşların dijital şubelerinin işlem hacmi ciddi ölçüde arttı. Eş zamanlı olarak blokzinciri gibi yıkıcı teknolojilerin yaygınlaşması da finansal hizmetler bakımından önemli dönüşümlere yol açtı.
Blokzincirinin merkeziyetsiz, değişikliğe kapalı ve psödonim yapısı, ödemeler alanında çığır açan bazı değişikliklerin gerçekleştirilmesine imkân tanıdı. Bu noktada kripto paraları sabit paralar (stable coin) ve onları da merkez bankası dijital paraları (CBDC - central bank digital currency) takip etti.
Atlantic Council verilerine göre, Haziran 2023 itibariyle 11 ülke merkez bankası dijital para birimlerini (CBDC) benimserken, elli üç ülke planlama aşamasının ileri fazlarına geçti; 46 ülke konuyu araştırıyor. Türkiye’nin de içinde bulunduğu 21 ülke ise CBDC ile ilgili pilot uygulamaları hayata geçirdi. Avrupa Birliği’nde Avrupa Merkez Bankası Ekim 2021’den beri araştırmalarını sürdürüyor ve hukuki bir çerçeve oluşturulmaya çalışılıyor.
CBDC, yeni nesil elektronik para olarak düşünülebilir. Merkez bankaları, parayı kâğıt olarak basmak yerine, yine devletin güvenilirliğine sahip olan dijital para veya hesapları oluşturuyor. Hemen dikkat çekelim: CBDC kavramı genellikle sabit paralarla çok karıştırılıyor. Sabit paralar, başka bir itibari para birimine, emtiaya veya finansal araca sabitlenen özel, stabilize kripto para biriminin bir türüdür. Oysa CBDC başka bir varlık veya araca sabitlenmez, fiat para biriminin kendisi olarak işlev görür.
Her ülke CBDC’lere ilişkin farklı bir yaklaşım benimseyebilir. Genellikle iki farklı türde CBDC karşımıza çıkıyor. Bunlardan biri perakende CBDC’ler (“retail CBDC”). Bu CBDC’ler eşler arası ödemelerde ve tüketicilerden tacirlere yapılan ödemelerde kullanılıyor. Bu tür CBDC’lerin yerel veya sınır ötesi kullanımı mümkün. Perakende CBDC’lerden bahsederken Çin’deki Dijital Yuan projesini anmak gerekir. Çin'in dolaşımdaki dijital para birimi haziran sonu itibarıyla 16,5 milyar Yuan’ı buldu. Toplam e-CNY işlemleri 950 milyona ulaşırken, 120 milyon cüzdan oluşturuldu.
İkinci tür CBDC ise ticari bankalar ve finans kurumları tarafından, bankalar arası ödemeler ve diğer menkul kıymet işlemlerinde kullanılan toptan CBDC’ler (“wholesale CBDC”). Bu CBDC türü konusunda akla gelen ülkelerden biri de Fransa. Yaptıkları testlerin ardından Temmuz 2023’te analizleri kamuoyuyla paylaşan Fransa Merkez Bankası (Banque de France) şunları vurguladı:
“Perakende CBDC’nin tamamlayıcısı olarak toptan CBDC çıkarmak, merkez bankası parasının hem perakende hem de toptan ödemeler için sabit değerine ve farklı özel para biçimleri arasında konvertibiliteyi sağlayarak paranın tekliğine katkıda bulunacaktır. Aynı analizde, doğru bir CBDC çerçevesi oluşturmak bakımından uluslararası iş birliğinin ve kamu-özel sektör ortaklıklarının önemli olduğuna dikkat çekilmiştir.”
Merkez bankası dijital paraları çıkarılırken mutlaka dağıtık defter teknolojisi veya blokzincirinin kullanılması zorunda değil. Merkezi teknolojilerden yararlanılarak da CBDC’ler oluşturulabilir. Ama blokzinciri teknolojisini kullanarak CBDC çıkarma planı olan birçok ülke mevcut. CBDC’lere gösterilen yoğun ilginin arkasında kripto para birimlerinin büyüme hızının ve blokzincirinin sunduğu avantajların da olduğunu söylemek mümkün.
CBDC’lerde blokzinciri teknolojisinden yararlanılması söz konusu olduğunda genellikle izne tabi (“permissioned”) blokzinciri ağları kullanılıyor. Yani sınırlı sayıda kullanıcıya ağa katılmak ve değişiklik yapmak için erişim yetkisi verilmesi gerekiyor.
Fransa Merkez Bankası, DLT ile ilgili teknolojik gelişmelerin, merkez bankalarının toptan CBDC’ler üzerinde kontrol sahibi olmaları için çeşitli yollar sunduğuna dikkat çekti. Türkiye’de de CBDC’lerle ilgili test çalışmalarında dağıtık defter teknolojilerinden yararlanılıyor.
Bu çerçevede dağıtık defter teknolojilerinin ödemeler ekosistemlerinde kullanımı ve anlık ödeme sistemleri ile entegrasyonu gibi konularda tasarlanan özgün mimari kurgulara ait testlere devam edileceği belirtildi.
CBDC’leri tetikleyen hususlardan bir tanesi nakit kullanımındaki azalma. Mesela, Avrupa’da nakit kullanımı 2014 ve 2021 yılları arasında üçte bir oranında azaldı; dijital varlıklara olan ilgi ise önemli ölçüde arttı.
CBDC’lerin ülkelerin para politikaları, finansal istikrar ve uluslararası para sistemi üzerinde etki meydana getirmesi bekleniyor
CBDC denildiğinde akla gelen ilk hususlardan biri finansal hizmetlere erişimin artması ve maliyetlerin azalması. Bu durum özellikle banka hesabı ve/veya bankaya erişimi olmayan nüfus, yani finansal katılım bakımından büyük önem taşıyor. Ayrıca ödeme sistemlerinin verimliliği, hızı ve dayanıklılığının da artması bekleniyor.
CBDC’lerin etkin bir şekilde kullanılması sınır ötesi ödemelerde başvurulan aracı sayısını azaltarak rekabeti teşvik edebilir ve şeffaflığın sağlanmasına katkıda bulunabilir. Kurulacak sistemlerin sınır ötesi ödemeleri daha az maliyetli ve hızlı hale getireceğine kuşku yok.
Bununla birlikte, eğer gerektiği gibi tasarlanmazsa, CBDC’ler birçok riski de beraberinde getirecektir. Bunların en başında siber güvenlik sorunları ve kişisel verilerin korunması geliyor. Ayrıca yabancı CBDC’lere erişimin kolay olması, para ikamesi ve sermaye akışı dalgalanması risklerine de yol açabilir.
Bu açıdan bakıldığında, CBDC’ler yaygın olarak kullanıldığında, veri koruma, tüketicinin korunması, kara para aklamanın önlenmesi gibi alanlarda kapsamlı düzenlemelere ihtiyaç olacak. Küresel düzeyde koordinasyonu kolaylaştırmak ve CBDC’lerin hukuka uygun bir şekilde kullanımını sağlamak için kapsamlı bir dizi ilke ve standartların geliştirilmesi zorunlu hale geliyor.
Türkiye’de ilk defa 2021 yılında Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ile ASELSAN, HAVELSAN ve TÜBİTAK-BİLGEM arasında ikili mutabakatlar imzalanmış ve “Dijital Türk Lirası İşbirliği Platformu” oluşturulduğu açıklanmıştı.
Aralık 2022’de ise Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası öncülüğünde yürütülmekte olan Dijital Türk Lirası Projesi’nin birinci faz çalışmaları kapsamında, Dijital Türk Lirası Ağı üzerindeki ilk ödeme işlemlerinin başarılı bir şekilde gerçekleştirildiği kamuoyuna duyuruldu. Ayrıca TCMB’nin teknoloji paydaşları ile birlikte yürüttüğü dar kapsamlı ve kapalı devre pilot uygulama testlerinin 2023’te seçili bankalar ve finansal teknoloji firmalarının katılımlarıyla genişletileceği belirtildi.
