Akıllı sözleşmeler blokzincirinde yer alan ve geleneksel aracılara duyulan ihtiyacı ortadan kaldıran bilgisayar programlarıdır. Belirli şartların gerçekleşmesi halinde, yine belirli eylemlerin otomatik olarak gerçekleşmesini sağlarlar. Otomasyona dayandıkları için, akıllı sözleşme işlemine taraf olan kişilerin birbirlerini şahsen tanımaları ve güven duymaları gerekmez.
Peki akıllı sözleşmelerle ne gibi işlemler yapılabilir? Aslında birçok şey… Ve akıllı sözleşmelerin uygulama alanları “akıllı sözleşme” ifadesindeki gibi sözleşmelerle sınırlı değildir. Ancak şüphesiz, sözleşmelerin akıllı sözleşmeler kullanılarak bir üst seviyeye taşınması bilgisayar programlarını cazip kılıyor.
Akıllı sözleşmeler kod parçalarıdır. Bu kod parçaları ile blokzincirine kaydedilebilen veya blokzinciri tarafından kontrol edilmesi mümkün olan malvarlığı değerlerine ilişkin işlemler yapılabilir. Akıllı sözleşmelerle bir gerçek veya tüzel kişi otomatik olarak hukuki işlem kurabilir ve/veya bir sözleşmesel ilişkide meydana gelebilecek problemlerin ne şekilde çözüleceğini önceden programlayabilir.
Akıllı sözleşmeler deterministiktir, bu nedenle sözleşme koşullarının kodlandığı şekilde icra edileceğini güvence altına alır. Ayrıca sözleşme tarafları, borcun ifa edilmemesi hâlinde nasıl bir yol izlenmesini istediklerini önceden belirleyebilir. Burada önemli olan, akıllı sözleşmeye kodlanacak olan komutun “eğer.. o halde” şeklinde kodlanmaya elverişli; yani dijital olarak denetlenmeye açık olmasıdır.
Mesela inşaat belli bir seviyeye geldiğinde, yükleniciye belli bir miktar ödeme yapılacağını düzenleyen bir akıllı inşaat sözleşmesi oluşturulabilir. Satım sözleşmeleri (eğer fiyatlar belirlenmiş olan seviyeye düşerse, taraflardan biri için otomatik olarak hisse satın al), sigorta sözleşmeleri (eğer belirlenen risk gerçekleşirse, otomatik olarak lehdara ödeme yapılsın), telif hakkının devrini konu edinen sözleşmeler ve bankacılık sözleşmelerinin akıllı sözleşmelerle otomatik hale getirilmesi mümkündür.
Akıllı sözleşmelerin kurulması ve yerine getirilmesinin çok daha ötesinde uygulama alanları bulunur.
Blokzincirinde kurulan akıllı sözleşmeler, tapu sicili, marka sicili, ticaret sicili gibi merkezi sicillerin tutulması ve bunlarla ilgili işlemlerin yapılmasında önemli bir rol oynayabilir. Benzer şekilde bir şirketin stok kayıtlarının tutulması ve takip edilmesinde de akıllı sözleşmelerden yararlanılabilir.
Akıllı sözleşmeler tedarik zincirinin mercek altına alınmasında önemli bir rol oynar ve tedarik zincirinde şeffaflığı sağlar. Akıllı sözleşmeler, sipariş, üretim, nakliye, perakende satış noktasında teslim alınma ve nihâi kullanıcıya/tüketiciye teslim gibi aşamaları ve bu aşamalarda gerçekleştirilen işlemleri kayıt altına alır ve bu işlemleri şeffaf bir şekilde paylaşır.
COVID-19 pandemisi blokzincirinin sağlık sektörü bakımından ne kadar önemli bir kullanım alanına sahip olduğunu da gözler önüne serdi. Örneğin N95 maskelerinin ya da ilaçların üretim ve dağıtım sürecinin takip edilmesi ve stok kayıtlarının tutulması için blokzinciri teknolojisi biçilmiş kaftandır.
Akıllı sözleşmeler, blokzincirinde dijital varlıkların yönetilmesi ve transfer edilmesi için de kullanılmaktadır. Tokenların devredilmesi ile ilgili işlemler akıllı sözleşmelerle gerçekleşir.
Akıllı sözleşmeler NFT’lerin de temelini teşkil eder. NFT’ler, ERC-721 veya ERC-1155 akıllı sözleşme standartları kullanılarak yazılan akıllı sözleşmelerle oluşturulur ve kayıt altında tutulur. Yeni bir NFT oluşturulduğunda, bu NFT’nin akıllı sözleşmesi, NFT yaratıcısını otomatik olarak sahibi olarak belirler. Akıllı sözleşme kodu NFT bir başka kişiye devredildiğinde token üzerindeki hak sahipliğinin de o kişiye geçmesini sağlar.
Her NFT’nin sadece kendisine özgü olan bir akıllı sözleşme adresi bulunur. Böylece akıllı sözleşmeler, mülkiyet hakkının ve verilerin orijinalliğinin kanıtlanmasında da kullanılmış olur. Mesela, fiziksel veya dijital sanat eserlerinin yanı sıra, diplomaların dijital ortamda saklanması, gerçekliğinin kanıtlanması ve belirtilen kişi ve kurumlarla paylaşılması için NFT’ler oluşturulabilir.
NFT pazaryerleri de akıllı sözleşmelerden yararlanabilir. Mesela, akıllı sözleşmeye pazaryerinin, önceden belirlenmiş şartlar gerçekleşene kadar token’ın sahibi olarak kalacağı veya NFT’nin müzayede başarılı olmazsa ilk sahibine devredileceğine yönelik parametre/fonksiyonlar kodlanabilir.
